یادداشت؛
نقش کتابداران در تسهیلگری خواندن کودکان و نوجوانان
خراسان‌رضوی- کتابدار کتابخانه ثارالله مشهد در سه سناریو با طرح سه پرسش و سه پاسخ و فعالیت پیشنهادی در خصوص چگونگی تسهیلگری خواندن یک کتابدار برای کودکان و نوجوان نوشت.
سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - ماریه رحیمی، کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی و کتابدار کتابخانه ثارالله شهرستان مشهد: در یادداشتی اختصاصی که در اختیار ایبنا قرار گرفته، چگونگی تسهیلگری خواندن یک کتابدار برای کودکان و نوجوانان در سناریو با سه فعالیت و پاسخ پیشنهادی بررسی شده که در ادامه می‌خوانید:
اولین سناریو؛
دختر بچه‌ای بعد از مدرسه، به کتابخانه محله آمده است. از قفسه کتابخانه، کتابی برداشته و در گوشه‌ای از بخش کودک به تنهایی به خواندن آن می‌پردازد. مادر آنطرف‌تر سرگرم گوشی همراه است و کتابدار کتابخانه، پشت پیشخوان کتاب مشغول پاسخگویی به مراجع دیگری است. کتاب خواندن کودک تمام می‌شود. بلند می‌شود و کتاب را به قفسه باز می‌گرداند و به همراه مادر می‌رود. کتابدار کتابخانه که علاقه زیادی به شغل‌اش دارد و با نگاه جستجوگر خود رفتار مراجعان را زیر نظر دارد، و از زمان ورود دخترک او را زیر نظر داشته است، پس از رفتن کودک از خود می‌پرسد: «چطور می‌شه فهمید که برداشت این کودک از محتوای کتاب چقدر بوده؟! چقدر می‌توان مطمئن بود که این کودک محتوای اصلی و پیام نهایی کتابی که خوانده را فهمیده؟ اصلاً بعد از برگشت کتاب به قفسه، چقدر می‌توان مطمئن بود که یک هفته بعد یا یک ماه بعد، کودک حتی نام کتابی را که خوانده، به یاد بیاورد؟! آیا وظیفه و کار من کتابدار، همین‌جا تمام شده است؟!»
پرسش: کتابدار تسهیلگر چه نقشی می‌تواند در این سناریو بازی کند؟
فعالیت پیشنهادی: به کارگیری فعالیت‌های مکمل خواندن جهت دریافت عمیق و تثبیت یادگیری
کتابدار تسهیلگر می‌داند که صرفاً خواندن فیزیکی یک کتاب، نمی‌تواند تضمین‌کننده‌ی دریافت پیام کتاب و درک کامل محتوای اصلی آن باشد. در کتابداری پویا، کتابدار می‌داند که در کنار کتاب‌خواندن می‌توان تجربه‌ها و فعالیت‌های دیگری به عنوان فعالیت‌های مکمل برای درک عمیق مفاهیم کتاب‌ها در نظر گرفت. در واقع از طریق فعالیت‌های مکمل خواندن و با استفاده از شیوه‌های متنوع تسهیلگری خواندن، کتابدار می‌تواند کمک مهمی به انتقال مفاهیم و تثبیت آنها در حافظه‌ی بلندمدت افراد به‌ویژه کودکان داشته باشد. کتابدار می‌تواند با استفاده از دانش تخصصی خود در حوزه شناخت کتاب و نیز استفاده از مهارت‌های ارتباطی و تجربه‌های کسب شده در محیط کتابخانه، خدمات جدید و متنوعی را برای اعضا کودک کتابخانه‌ی خود طراحی کند. به طور نمونه می‌تواند گروه‌های کتابخوانی کودک را در کتابخانه تشکیل و فعالیت‌هایی از جمله خوانش، پرسشگری، بحث‌وگفتگو در مورد موضوعات و مفاهیم کتاب را بدون دخالت مستقیم خود برنامه‌ریزی کند و مانند یک مشاور و راهنما بر روند فعالیت‌های این جلسات نظارت داشته باشد. کتابدار می‌تواند با استفاده از مهارت‌های تسهیلگری جلسات، با فرآهم‌کردن فضایی آزاد، به طوری‌که کودکان، سهم و فرصت مساوی برای ابراز نظر خود داشته باشند، کتابخانه را به محیطی جذاب و اثربخش برای یادگیری از طریق خواندن تبدیل نماید. در این جلسات او می‌تواند با استفاده از آموزه‌های علم روانشناسی و نیز علوم‌تربیتی، و نیز مشاهده‌ی فعال کودکان، شناخت مناسبی از روحیه‌ی هر عضو پیدا کند. توسط همین شناخت او می تواند با هدف انتقال غیر مستقیم اما اثربخش مفاهیم کتاب ها، به طراحی و اجرای انوای بازی‌ها پرداخته تا همزمان هم روحیه نشاط و شادی به کودکان بخشیده و هم از طریق بازی، کتاب را به زندگی کودک پیوند زند. از دیگر فعالیت‌های قابل اجرا در این سناریو، تیم‌سازی هدفمند کودکان در جلسات کتابخوانی است که در حین انجام یک فعالیت مشترک با محوریت کتاب، به تقویت مهارت کارگروهی و همکاری و بالارفتن سطح تحمل و تلاش برای رسیدن به هدف مشترک در بین کودکان می‌گردد. تمامی فعالیت‌های مطرح شده با استفاده از مهارت تسهیلگری کتابدار، می‌تواند به عنوان فعالیت‌های مکمل خواندن، در تثبیت مفاهیم کتاب در ذهن کودکان و نوجوانان و تشویق آنها به مطالعه مفید، موثر باشد.
دومین سناریو:
دختر نوجوان و پر جنب و جوشی همراه با دوستش بعد از مدرسه به کتابخانه عمومی آمده است، در حالی‌که زیر زیرکی می‌خندد به خانم کتابدار، کتاب توی دستش را نشان می‌دهد و می‌گوید: «از این کتابا بازم دارین؟ آخه می‌دونین خانم! کتابش خیلی خفن بود! کلی ترسیدیم، وقتی خوندیم! … بازم کتاب ترسناک دارین؟ توش نقاشی‌های ترسناک داشته باشه… همه همکلاسی‌هام از این کتابا دوست دارن… چرا بیشتر از مدل کتابا نمی‌یارین؟!» کتابدار در حالی‌که در پاسخ دختر به او لبخند می‌زند، مردد است که باز هم کتاب ژانر وحشت به دختر معرفی کند یا نه!
پرسش: کتابدار تسهیلگر چه نقشی می‌تواند در این سناریو بازی کند؟
فعالیت پیشنهادی: گوش دادن فعال برای درک نیاز مخاطب و تشخیص نیاز واقعی
گوش‌دادن فعال و پویا از از مولفه‌های اصلی در ارتباطات بین فردی است و یکی از روش‌های مهم تسهیلگری نیز می‌باشد. به ویژه نوجوانان بسیار نیاز دارند که افراد به حرف‌های آنها گوش کند. اما گوش دادن هرگز فرایندی انفعالی نیست و نیاز به مهارت‌هایی دارد. از جمله این مهارت‌ها می توان به گوش دادن با توجه و علاقه همراه با تماس چشمی، توجه به زبان بدن در حین گفتگو، عدم قطع صحبت‌ها در میانه‌ی آن و سکوت‌های پویا که منجر به تشویق نوجوان برای ادامه صحبت شود، اشاره کرد. نوجوان نیاز دارد که حرفش شنیده و پیامش به صورت کامل منتقل شود. در این سناریو کتابدار می‌تواند به طرزی موثر با همدلی و صمیمیت به دختر نوجوان گوش کند. ممکن است او از طریق گوش‌دادن پویا، متوجه شود که علت گرایش دختر به این نوع داستان‌ها؛ همراهی و همرنگ‌شدن با گروه همسالان است و نه لزوماً جذابیت داستان و علاقه شخصی خودش. کتابدار حتی وقتی دختر را تشویق به صحبت بیشتر می‌کند، متوجه می‌شود که او بعد از خواندن این نوع کتاب‌ها دچار بی‌خوابی‌های شبانه شده است، اما به خاطر اینکه به اصطلاح جلوی دوستانش کم نیاورد، باز هم خودش را مشتاق خواندن کتاب‌های ژانر وحشت نشان می‌دهد! … اینجاست که گوش‌دادن فعال کار خود را کرده است! او صرفاً در یک گفتگوی صمیمانه، متوجه تمام این نکات شده است. حال کتابدار می‌تواند با کسب این آگاهی به صورت غیر مستقیم، مسیر دیگری برای برطرف کردن نیاز دختر به او نشان دهد. می‌تواند کتاب‌هایی که در عین جذابیت، ترسناک نیستند را به او معرفی کند. اگر دختر اصرار بر مطالعه‌ی همان ژانر داشته باشد، کتابدار می‌تواند از این فرصت استفاده نموده و از همکلاسی‌های او دعوت کند تا جلسه‌ای برای جمع‌خوانی کتاب‌های ژانر وحشت در کتابخانه برگزار کند و پس از خوانش جمعی بحث و گفتگو در مورد موضوع آن بپردازند. همچنین از دانش مشاوره‌ی کتاب استفاده کرده و در همان زمینه موضوعی، کتاب‌هایی که علاوه بر جذابیت ظاهری و ایجاد هیجان و ترس، به ارائه مفاهیم عمیق و شایسته می‌پردازند را به گروه همسالان معرفی نماید.
سومین سناریو:
پسر نوجوانی با تردید وارد کتابخانه می‌شود. بی‌هدف لابه‌لای قفسه‌ها می‌چرخد و نگاهی گذرا به عناوین روی عطف کتاب‌ها می‌اندازد… دنیایی از اسامی و واژه‌ها جلوی چشمش رژه می‌رود که حس دلزدگی و عدم اطمینان از اینکه دقیقاً به دنبال چیست را به او گوشزد می‌کند. او دقیقاً نمی‌داند دنبال چیست. فقط می‌داند که علاقه به خواندن دارد اما مدام از خودش می پرسد دقیقاً باید چی بخواند؟ از کجا شروع کند؟ نگاه مرددش روی کتابدار ثابت می‌ماند و این سوال در ذهنش شکل می‌گیرد که: «یعنی می‌توانم روی کمکش حساب کنم؟!…»
پرسش: کتابدار تسهیلگر چه نقشی می‌تواند در این سناریو بازی کند؟
فعالیت پیشنهادی: نقش آفرینی به عنوان مشاور و راهنما در مسیر خواندن
نوجوان داستان ما به کتاب خواندن علاقمند است. نیاز به خواندن را در خود احساس کرده و حتی برای رفع نیاز قدم برداشته و به کتابخانه آمده است، درحالی‌که گزینه‌های دیگری هم برای گذراندن وقت خود در دسترس دارد. اما مساله اینجاست که سردرگم است و دقیقاً نمی‌داند چه می‌خواهد بخواند و یا چطور باید به سوالاتی که در ذهن‌اش می‌گذرد، پاسخ دهد. او نیاز به کمک و مشورت دارد و با توجه به اینکه در دوره سنی نوجوانی است، ممکن است برای دریافت کمک، پیشقدم نشود. حتی کمک مستقیم و مدل سنتی مشورت‌دهی را نیز رد نماید. اینجاست که نقش کتابدار به عنوان راهنما و تسهیلگر، می‌تواند نقشی حیاتی و کارساز باشد. کتابدار می‌تواند با درک حس تردید نوجوان مذکور، در رفتن به سمت او و ایجاد ارتباط پیشقدم شود. او می‌تواند با توجه ویژه به او از طریق دنبال کردن با نگاه و لبخندزدن حس توجه خود را به او منتقل نماید. حتی با سلام کردن و گفتن «چه کمکی می تونم بهت بکنم؟»، اولین قدم را برای یک ارتباط خوب بردارد. کتابدار در نقش مشاور امین، می‌تواند به‌او کمک نماید تا نیازهای حقیقی‌اش را تشخیص دهد و بتواند بهتر تصمیم بگیرد. در این مسیر جلب اعتماد، ایجاد حس تعهد و تقویت حس همدلی امری ضروری است. کتابدار می‌تواند به نسبت آگاهی نوجوان از نیازهای اطلاعاتی خود، به صورت مستقیم یا غیر مستقیم بر انتخاب کتاب وی نظارت داشته باشد. گاهی نوجوان کاملاً نسبت به نیاز مطالعاتی خود ناآگاه است. کتابدار می‌تواند مستقیماً دخالت کرده و با استفاده از دانش و تجربه‌ی خود در امر مشاوره خوانندگان، یک مسیر مستقیم و روشن را به وی نشان دهد. اما گاهی نوجوان خود دارای علاقه و مسیر مطالعاتی است و بخشی از راه را پیموده است، اینجاست که مهارت کتابدار در تسهیلگری غیرمستقیم می‌تواند به انتخاب راه بهتر و مناسبتر کمک نماید. کتابدار می‌تواند با درک صحیح از شخصیت نوجوانان، مسائل و نیازهای مرتبط با آنها، به عنوان فردی همراه و مشاور نقش مهمی را ایفا کند. نقشی که با نقش معلمان و مربیان و کادر آموزشی محیط‌های آموزشی متفاوت است. در این روش از امر و نهی مستقیم، بحث و جدل و پیشنهاد مستقیم خبری نیست. کتابدار با گفتگو و پیشنهاد کتاب‌ها و منابع مناسب برای مطالعه، راهی برای جست‌وجو و پرسشگری و کنجکاوی برای او باز می‌کند و کمک می‌کند تا خودش بتواند مسیر درست را پیدا کند و بتواند با کشف مفاهیم تازه از طریق خواندن و پرسشگری در مسیر مناسب خود قرار گیرد. او می‌تواند نوجوان را به گروه‌های کتابخوانی مختلف معرفی کند تا از مسیر مشارکت و ابراز عقیده در جمع، مهارت‌های خودباوری و اعتماد به نفس خود را تقویت کرده و انعطاف پذیری و مدیریت زمان را بیاموزد. بدین وسیله مسیر روشن‌تری برای رشد و پیشرفت خود بیابد.
روزانه صدها سناریو از تقابل مخاطب و کتابدار در کتابخانه‌های عمومی قابل مشاهده است. در این یادداشت تلاش شد تا نمایی برگزیده و قابل انتظار از یک کتابدار تسهیلگر ارائه شود و راهکارهایی برای نقش‌آفرینی بهتر و موثرتر در این سناریوها و سایر سناریوهای ممکن ارائه شود.
کتابدار تسهیلگر، کتابداری است که در حرفه خود، متخصص و به شغل خود علاقمند است. او مسئول است تا نگرش مثبت و خوشایندی نسبت به خواندن در افراد ایجاد کند. او مجهز به دانش، خوش‌خلقی، صبوری و اشتیاق است. پیشرو و تاثیرگذار است. درکتابخانه، نقش منفعل بازی نمی‌کند، بلکه داوطلبانه، نقش‌های فعال و پویایی از جمله مشاوره خوانندگان و تسهیلگری خواندن را بر عهده می‌گیرد. اینگونه است که از نقش سنتی خود به عنوان نگهدارنده کتاب‌ها منفک شده و نقش حساس و موثر یک کتابدار آگاه و پیشرو را در این دنیای پر رقابت به خوبی ایفا می‌کند.
به گزارش ایبنا ماریه رحیمی، کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی و کتابدار کتابخانه ثارالله شهرستان مشهد ۱۶ سال سابقه کار در نهاد کتابخانه‌های عمومی را دارد و ۱۳ سال را نیز به عنوان معاون اداره کتابخانه‌های عمومی شهرستان مشهد، مسئول آموزش و پژوهش اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی استان خراسان‌رضوی و کارشناس مسئول واحد منابع اداره کل کتابخانه‌ها بوده است.
