روایت ۶۲ سال فعالیت برای کودکان و نوجوانان ایران
کارگروه تاریخ شفاهی شورای کتاب کودک تشکیل شد
شبِ شصت‌ودومین سالگرد شورای کتاب کودک با حضور چهره‌های شاخص و اعضای این نهاد و علاقه‌مندان به ادبیات کودک و نوجوان ایران، یکشنبه (۲۸ بهمن‌ماه) در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، شب شصت‌ودومین سالگرد شورای کتاب کودک در قالب یکی از نشست‌های شب‌های بخارا، یکشنبه (۲۸ بهمن‌ماه ۱۴۰۳) از ساعت ۱۷ تا ۱۹ در تالار فردوسیِ خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.
این مراسم با حضور چهره‌های شاخص شورای کتاب کودک همچون نوش‌آفرین انصاری، نصرالله افاضل، شکوه حاجی نصرالله، حسین شیخ‌رضایی و علیرضا میرفخرایی و دیگر اعضای این نهاد به میزبانی علی دهباشی برگزار شد. در این نشست، ادبیات کودک و نوجوان در سال ۱۴۰۲ بررسی شده و آثار برگزیده و شایسته تقدیر معرفی شدند و از همراهان شورای کتاب کودک تجلیل به عمل آمد. همچنین جلد چهارم روزآمد «فرهنگنامه کودکان و نوجوانان» نیز رونمایی شد.
آغاز شصت‌وسومین سال فعالیت شورا را جشن می‌گیریم
نوش‌آفرین انصاری، از بنیان‌گذاران شورای کتاب کودک و عضو هیئت‌مدیره آن، در مراسم شصت‌ودومین سالگرد این شورا، ضمن ابراز خرسندی از آغاز شصت‌وسومین سال فعالیت، از بنیان‌گذاران شورا یاد کرد و به نصب سردیس توران میرهادی در ضلع جنوبی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان اشاره کرد.
او با تأکید بر اهمیت این اقدام، گفت: باید از شورای شهر تهران به خاطر این اتفاق تشکر کنیم؛ هرچند که هیچ‌یک از ما، نه خانواده توران میرهادی و نه شورای کتاب کودک، از این واقعه خوب در زمان خود مطلع نشدیم.
انصاری در ادامه به ثبت تاریخ شفاهی و نقش سیمین ضرابی در این حوزه اشاره کرد و بیان کرد: دوستان به کتاب «زندگی و زمانه من» توجه کردند. می‌خواستم عرض کنم که در حوزه ثبت تاریخ شفاهی واقعاً مدیون مرحوم سیمین ضرابی هستیم.
او همچنین از آغاز فعالیت کارگروه تاریخ شفاهی شورای کتاب کودک خبر داد: این اقدام بسیار مهمی است. قرار است که اولین جلد از مجموعه تاریخ‌های شفاهی مخصوصِ کارگاه آشنایی با ادبیات کودکان و نوجوانان باشد. کارگاه در حال گذراندن سی‌ونهمین سال خود است و ما باید تلاش کنیم که این ۳۸ سال تجربه را به‌صورت تاریخ شفاهی به دیگران منتقل کنیم.
نوش‌آفرین انصاری، انتخاب دانش‌آموختگان کتابداری در سمت‌های کلیدی را یک اتفاق مبارک در تاریخ ایران دانست و گفت: آقای رسول جعفریان (رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران)، هرچند دانش‌آموخته کتابداری نیست اما پرچمدار پنج اصل رانگاناتان، کتابدار معروف هندی، است و ما او را با کمال افتخار در خانواده بزرگ کتابداران ایران جای می‌دهیم.
انصاری در ادامه سخنان خود با اشاره به اهمیت کتابخانه‌ها بیان کرد: در مراسم بیست‌وسومین سالگرد تأسیس کانون توسعه فرهنگی، عرض کردم که هر چراغی که به‌عنوان کتابخانه روشن می‌شود، نباید در این سرزمین خاموش شود و این امر به سازوکارهای گوناگون نیاز دارد؛ از جمله همکاری، مودت و عدم رقابت، دوستی و همدلی.
عضو هیئت‌مدیره شورای کتاب کودک با اشاره به دریافت لوح تقدیر از رئیس‌جمهور گفت: آقای دکتر پزشکیان، ریاست محترم جمهور، لوحی را به من تقدیم و از شورا یاد کرد. البته، اگر کاری هم در شورا انجام شده، کار گروهی و جمعی بوده است و از او بسیار سپاسگزارم.
او در پایان از برنامه‌های آینده شورا خبر داد و گفت: هشت اسفندماه ۱۴۰۳، زیر چتر بخارای عزیز، بیستمین‌سال تأسیس خانه کتابدار و ترویج خواندن را برگزار خواهیم کرد. دیدار نوروزی ما امسال موکول می‌شود به نیمه دوم فروردین‌ماه ۱۴۰۴ در ساختمان شماره دو شورا، یعنی در کوچه‌ای میان قدس و وصال. در این جلسه، گروه کمیته ترویج شورا میزبان است که بامداد کتابخانه‌ها نیز با همین گروه فعالیت می‌کند. فعالیت‌های بسیار خوبی را تدارک دیده‌ایم؛ حتماً در جمع ما باشید.
انصاری در پایان افزود: از خانم هاشمیان که از والدین خواسته است به این پروژه کمک کنند، تشکر می‌کنم. پروژه دومی که داریم، گسترش مخزن کتابخانه است. ما حدود صد کارتن کتاب از کتابخانه تحقیقاتی منتقل کرده‌ایم و ناچار شده‌ایم این مخزن را باز کنیم. در دیدار نوروزی، آن قسمت از برنامه کتابخانه تحقیقاتی و مرکز اسناد شورا نیز میزبان ماست. پس دو میزبان داریم و امیدوارم مراسم بسیار خوبی باشد در خانه‌ای که نزدیک به صد سال عمر دارد و سه درخت زیتون بلند در آن وجود دارد.
چرا شورای کتاب کودک تأسیس شد؟
بهارک بابک، عضو شورای کتاب کودک در ادامه برنامه به ارائه توضیحاتی درباره تاریخچه شورای کتاب کودک پرداخت. او در این‌باره گفت: مقرر است در این قسمت از برنامه، فعالیت‌های اهالی شورا در سال شورایی ۱۴۰۲ را فهرست‌وار بیان کنیم. پرسش اصلی این است که شورا چرا تشکیل شد و قرار بود چه کند؟ به شصت‌وهشت سال پیش سفر می‌کنیم، به مدرسه فرهاد در سال ۱۳۳۵. این سفر به ما خواهد گفت که در بحث ادبیات کودک، کجا بوده‌ایم و اکنون در کجا ایستاده‌ایم. داستان با برگزاری نمایشگاه کتاب در سال ۱۳۳۵ در دانشکده هنرهای زیبا آغاز شد و این نمایشگاه کوچک، به گفته بانو توران میرهادی، فقر ما را در زمینه کتاب‌های کودکان به وضوح مطرح کرد. آنجا بود که متوجه شدیم کار ادبیات و کتاب‌های کودکان بسیار گسترده است و نمی‌توانیم از عهده آن برآییم؛ بنابراین می‌بایست جزئی از یک کل می‌شدیم. این نتیجه‌گیری، سرآغاز تأسیس شورای کتاب کودک در سال ۱۳۴۱ شد. اکنون ۶۲ سال از تأسیس شورای کتاب کودک می‌گذرد.
او افزود: اجازه دهید با استفاده از گفتار زنده‌یاد بانو توران میرهادی، بانی بزرگ شورا، نگاهی به راهی که آمده‌ایم بیندازیم و کلیدهایی را برای تحلیل فعالیت‌های امروز شورای کتاب ارائه کنیم: رفع فقر کتاب که در دهه ۳۰ خورشیدی وجود داشت، نهادینه‌کردن مطالعه در خانواده و اجتماع، دغدغه وجود کتاب در زمینه‌های مختلف ادبیات کودک و نوجوان و رشد و گسترش وسیع شورا در ۶۲ سال گذشته با همان انگیزه و باورهای اولیه. این‌ها دلایل تأسیس شورا و فعالیت آن در این چند دهه است. اکنون با در نظر گرفتن این چهار کلید، فهرستی از فعالیت‌های داوطلبانه شورا را که متمرکز بر دو محور ادبیات کودک و تألیف فرهنگنامه کودکان و نوجوانان است، در یک سال اخیر ارائه می‌دهیم:
- برگزاری کارگاه‌های آشنایی با ادبیات کودک و همچنین برگزاری کارگاه‌های متعددی در زمینه داستان‌نویسی، تسهیلگری فلسفه برای کودکان، ساخت کتاب‌های حسی‌لمسی، خلق کتاب تصویری و نقد ادبی با تدریس استادان دانشگاه و کارشناسان حوزه ادبیات کودک و نوجوان؛
- برگزاری نشست‌های متعدد و کارگاه‌های آموزشی برای اعضای گروه‌های بررسی؛
- برگزاری نشست‌های هم‌اندیشی شورا در آینده؛
- برگزاری سلسله نشست‌های پیرامون کتاب با عنوان «باهم کتاب بخوانیم و باهم بشنویم» با حضور فعال کودکان و نوجوانان؛
- همچنین برگزاری نشست‌هایی با عنوان «یک کتاب، یک نگاه» برای نقد آثار مختلف و نشست‌های واکاوی گروه‌های بررسی با موضوعات شعر، کتاب‌های تصویری، آثار الکترونیکی و تألیف؛
- فعالیت‌های ترویجی و برگزاری رویدادهای مختلف در سه گروه ترویج خواندن، ترویج فرهنگنامه و بامداد کتابخانه‌ها که شامل کتاب‌خوانی، بازی و ساخت کاردستی است؛
- و تجهیز کتابخانه‌ها، اجرای طرح «خورجین کتاب»، برگزاری نمایشگاه‌های مختلف و معرفی و روش استفاده از فرهنگنامه در شهرها و روستاهای مختلف.
بهارک بابک در ادامه بیان کرد: کمیته خدمات کتابداری برای کودکان با نیازهای ویژه نیز در سه گروه خدمات کتابداری برای کودکان نابینا و کم‌بینا، گروه خدمات کتابداری برای کودکان ناشنوا و کم‌شنوا، و گروه خواندن برای کودکان بیمار فعالیت می‌کند. بررسی و تحلیل آثار منتشرشده توسط اعضای گروه‌های بررسی که حاصل تلاش یک‌ساله گروه‌های هجده‌گانه است، به‌صورت گزارش در رسانه‌های شورا منعکس شده است. قابل ذکر است یکی از مهم‌ترین رویدادهای امسال در بخش گروه‌های بررسی، پایان‌یافتن و انتشار سند معیار بررسی آثار بوده است. همچنین، تشکیل گروه تدوین به‌منظور مکتوب‌کردن کار گروه‌های بررسی و نیز اکران ماهیانه فیلم‌های مستند در این بخش رقم خورده است.
بابک به انتشار کتاب‌شناسی توصیفی آثار نظری در حوزه کودک و نوجوان از سال ۱۳۶۵ تا ۱۴۰۰ در کانال شورا نیز اشاره کرد و در ادامه فعالیت‌های شورای کتاب کودک، توضیح داد: برگزاری چهارمین همایش دوسالانه کودک و مطالعه کودکی با موضوع بررسی دوران نوجوانی از منظر تاریخی-اجتماعی، حضور و شرکت اعضای هیئت‌مدیره و اعضای گروه‌های بررسی شورای کتاب کودک در مراسم گوناگون و کنگره‌ها برای ارائه سخنرانی، همچنین انتشار جلد ۲۲ «فرهنگنامه کودکان و نوجوانان» و دیگر فعالیت‌های مربوط به این فرهنگنامه از دیگر کارهای شورا بوده است. اما خبرهای خوبی برای سال آینده در پیش است: مانند تجهیز و آماده‌سازی مخزن کتابخانه تحقیقاتی در ساختمان شماره دو، تشکیل و شروع‌به‌کارِ کارگروه جایزه دوسالانه توران میرهادی، برنامه‌ریزی برای برگزاری کارگاه کتابداری اجتماعی و بازنگری و به‌روزرسانی وبگاه و بروشور شورای کتاب کودک.
نگاهی به «استراتژی‌ها یا راهبردهای خواندن»
حسین شیخ‌رضایی، پژوهشگر و عضو هیئت‌علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در ادامه این برنامه، در سخنرانی خود با عنوان «استراتژی‌ها یا راهبردهای خواندن» به اهمیت شیوه‌های مختلف خواندن و تأثیر آن بر تجربه زیبایی‌شناختی مخاطب پرداخت. او در توضیح این مسئله گفت: همه ما از مفهوم تجربه زیبایی‌شناسانه و مواجهه با یک اثر ادبی آگاه هستیم. این تجربه زیبایی‌شناسانه، تعامل دو عنصر را شامل می‌شود: یکی آن اثر که شورا با تمامی گروه‌ها و تجربیاتش آن را بررسی می‌کند و دیگری مخاطب است. حتماً اگر مخاطب را نبینیم و در نظر نگیریم، این تجربه شکل نمی‌گیرد. این موضوع بسیار شبیه به تجربه دیدن است؛ یکی شیء است که ما می‌بینیم و دیگری کسی است که می‌بیند. تجربه بینایی حاصل پیوند این دو عنصر است و بدون این دو شکل نمی‌گیرد. این تجربه در جایی میان جهان خارج و ذهن ما شکل می‌گیرد.
او افزود: اما شاید برخلاف تجربه دیدن که نیاز به کارآموزی و تمرین زیادی ندارد، تجربه خواندن و لذت‌بردن از آن، به ممارست و یادگیری احتیاج دارد. بنابراین نمی‌توان انتظار داشت که خواننده یا مخاطب اثر به‌طور بالقوه صاحب این توانایی باشد که بتواند از لایه‌های مختلف یک اثر ادبی لذت ببرد. ازاین‌رو، ما به یک فعالیت نیاز داریم که تجربه زیبایی‌شناختی را در خواننده تقویت کند. من این را «استراتژی خواندن» نامیده‌ام؛ نامی که به‌طور بین‌المللی نیز کمابیش در همین معنا به کار می‌رود.
این پژوهشگر در ادامه بیان کرد: منظور از استراتژی یا راهبرد، نقشه‌ای است که ما برای رسیدن به یک هدف نسبتاً بلندمدت ترسیم می‌کنیم و اعمال، رفتارها و کنش‌های خود را برای دستیابی به آن هدف هدایت می‌کنیم. در واقع، یک هدف بلندمدتی را تعیین کرده و قدم‌های کوچکی را برای آن برمی‌داریم. به‌همین معنا، وقتی از استراتژیِ خواندن صحبت می‌کنیم، در حال جست‌وجوی روش‌هایی هستیم که بتوانیم اهداف و انتظارات خود را از یک متن ادبی تنظیم کنیم و سپس یاد بگیریم چگونه گام به گام به آن هدف نزدیک‌تر شویم. چه انتظاراتی از خواندن داشته باشیم، به چه نکاتی توجه کنیم و چگونه لذتِ خواندن را شکل دهیم.
شیخ‌رضایی به توضیحات خود این‌طور اضافه کرد: اگر معنای کلی «استراتژی خواندن» را مد نظر قرار دهیم، به اتخاذ یک نوع رویکرد برای فهم و تفسیر متن و مشخص‌کردن تکنیک‌هایی برای دستیابی به آن اشاره داریم. از انواع و اقسام استراتژی‌های خواندن می‌توان نام برد. قاعدتاً هرچه اثر ادبی غنی‌تر باشد، لایه‌های مختلف‌تری دارد و کشف هر یک از این لایه‌ها نیازمند توسل به یکی از این استراتژی‌های خواندن است. پس در بهترین حالت، ما به جعبه‌ابزاری نیاز داریم که انواع این استراتژی‌های خواندن در آن لحاظ شده باشد، با مخاطب تمرین شده باشد و او بتواند هم‌زمان یا در زمان مناسب از آن‌ها استفاده کند تا بتواند با یک اثر مواجه شود و لایه‌های مختلف آن را کشف کند. وقتی می‌گوییم «یک اثر»، منظور ما چیزی است که می‌تواند یک پیکره فیزیکی یا الکترونیکی باشد و مجموعه‌ای از نشانه‌های متنی و تصویری را شامل شود؛ کل این پیکره را «اثر» می‌نامیم.
او گفت: اگر به مباحثی که درباره استراتژی‌های خواندن شکل گرفته است، نگاهی بیندازیم، مهم‌ترین و پردامنه‌ترین استراتژی خواندنی که بر آن تأکید شده، «خواندن برای فهم» یا «خواندن برای یادگیری» و «خواندن برای سواد» است. تکنیک‌ها و تاکتیک‌هایی که در این زمینه یاد داده شده، به تسهیلگران کمک می‌کند تا هنگام صحبت با کودکان یا خوانندگان درباره یک کتاب، از این تاکتیک‌ها و تکنیک‌ها استفاده کنند. همه این موارد معطوف به استراتژیِ خواندن برای فهم، درک یا سواد است. من فقط چند مورد از آن‌ها را ذکر می‌کنم تا به ذهن شما نزدیک‌تر شود؛ اما نمی‌خواهم به تفصیل درباره آن‌ها صحبت کنم. مواردی مانند تأکید بر درست‌خواندن، روان‌خواندن، فهم متن، خلاصه‌کردن، پرسیدن سؤال‌هایی از متن، پاسخ‌دادن به سؤال‌هایی از متن و استنباط‌کردن از متن. متن به معنای عام خود شامل کلمه و تصویر است. این‌ها همه استراتژی‌هایی هستند که شاید همه ما شنیده و آموخته‌ایم؛ اما همگی زیر عنوان «استراتژی‌هایی برای فهم متن» یاد گرفته می‌شوند.
حسین شیخ‌رضایی در پایان عنوان کرد: یکی از مهم‌ترین این استراتژی‌ها که در سال‌های اخیر به آن پرداخته شده، «خواندن برای توانمندسازی» است. مفهوم توانمندسازی بسیار گسترده است و انواع و اقسام موضوعات را شامل می‌شود. من فقط به چند مورد اشاره می‌کنم: مثلاً خواندن برای هویت‌یابی، برای تعریف و تشخیص هویت، خواندن برای تغییر محیط یا تغییر خود یا تغییر روابط و مناسبات، خواندن برای برقراری رابطه با دیگران، خواندن برای درمان و خواندن برای ذهن‌آگاهی. این‌ها نمونه‌هایی از عناوینی هستند که تحت عنوان کلی‌تر «خواندن برای توانمندسازی» قرار می‌گیرند.
او در ادامه توضیحاتی نیز درباره «استراتژی خواندن برای عقلانیت»، «خواندن برای بازی و اجرا»، «خواندن برای شناخت خود اثر ادبی» و «خواندن بصری» برای حاضران در مراسم ارائه داد.
ضرورت توجه آموزش و پرورش به تجربیات شورای کتاب کودک
نصرالله افاضل، عضو شورای مدیریت «فرهنگنامه کودکان و نوجوانان»، سخنران بعدی مراسم بود. او در سخنان خود ضمن تبریک شصت‌ودومین سالگرد فعالیت شورای کتاب کودک و انتشار جلد چهارم مجموعه روزآمد «فرهنگنامه کودکان و نوجوانان»، به اهمیت سرمایه اجتماعی شورا اشاره کرد و گفت: مایلم تبریک دقیق‌تری را به سبب دارایی بسیار ارزشمند شورا، یعنی سرمایه اجتماعی کم‌نظیر آن بیان کنم. پژوهشگرانی که در زمینه کار داوطلبانه تحقیق می‌کنند، باید به این دستاورد بزرگ شورا توجه کنند.
او بنیان‌گذاران شورا را پیشگامان تعلیم و تربیت نوین دانست و خاطرنشان کرد: بیشتر بنیان‌گذاران شورا، دست‌اندرکار ایجاد و گسترش تعلیم و تربیتی بودند که پاسخ‌گوی زمان خود باشد. آن‌ها شورا را نه بر پایه منابع دولتی، بلکه بر اساس کار داوطلبانه بنیان نهادند، مفهومی که در آن زمان چندان رایج نبود.
افاضل تأکید کرد که دستگاه رسمی تعلیم و تربیت باید از این تجربیات استفاده کند.
این عضو شورای کتاب کودک در ادامه به تازه‌ترین اخبار «فرهنگنامه کودکان و نوجوانان» پرداخت و اعلام کرد: جلد ۲۳ به سرپرستی ایران گرگین و دستیاری شهناز خانلو در مراحل صفحه‌آرایی نهایی است و تا پایان سال آماده چاپ خواهد شد. جلد ۲۴ که بخش دوم حرف «میم» است، به سرپرستی آقای صادق سجادی در بهار سال آینده به مرحله صفحه‌آرایی نهایی می‌رسد و در پاییز منتشر خواهد شد. همچنین، جلد پنجم مجموعه «روزآمد» نیز در آستانه صفحه‌آرایی قرار دارد.
او ابراز امیدواری کرد که سال آینده سه جلد دیگر از فرهنگنامه منتشر شود: جلد ۲۵ مربوط به حروف «نون» و «واو» با ویراستاری آقای سجادی در حال آماده‌سازی است. جلد ۲۶ نیز به سرپرستی خانم گرگین آغاز شده و مراحل اولیه آماده‌سازی مدخل‌ها را طی می‌کند. در واقع، دور اول فرهنگنامه در حال آماده‌سازی برای نمایه کل جلدها است و به همت جمعی از استادان کتابداری و اطلاع‌رسانی، این طرح در حال نهایی‌شدن است.
نصرالله افاضل همچنین به تغییرات فناوری در حوزه اطلاع‌رسانی اشاره کرد و گفت: دغدغه ما این است که در آینده، فرهنگنامه چگونه در اختیار مخاطبان قرار گیرد. دانشنامه‌هایی مانند «فرهنگنامه کودکان و نوجوانان» که با نسل‌های پویا سروکار دارند، نیازمند تفکر و برنامه‌ریزی هستند.
او از علاقه‌مندان خواست پیشنهادهای خود را در این زمینه ارائه دهند. پس از صحبت‌های افاضل، جلد چهارم روزآمد «فرهنگنامه کودکان و نوجوانان» رونمایی شد.
اهدای نشان تقدیر «توران میرهادی» به آثار پژوهشی و نقد ادبیات کودک
علیرضا میرفخرایی، عضو هیئت‌مدیره شورای کتاب کودک در سخنان خود به چهار خبر مهم درباره «فرهنگنامه کودکان و نوجوانان» اشاره کرد. نخست، او از بابک سوداگر، یکی از شاگردان توران میرهادی در مدرسه فرهاد، قدردانی کرد که خانه شماره دوی شورا را به‌مدت ۱۰ سال و با اجاره‌ای بسیار ناچیز در اختیار شورا و فرهنگنامه قرار داده است.
دومین موضوع، سایت «فرهنگنامه» بود. او از حضار خواست این سایت را به دوستان و آشنایان معرفی کنند تا مراجعه بیشتری داشته باشد. این سایت از ۶ ماه پیش، رایگان در دسترس قرار گرفته و تاکنون هزار و ۷۴۶ مدخل از مجموع چهار هزار و ۷۰۰ مدخل فرهنگنامه بارگذاری شده است. همچنین، جلدهای یک تا سه و ۱۸ تا ۲۲ در سایت موجود هستند و مدخل‌های جلد ۲۳ نیز به‌زودی اضافه خواهند شد.
میرفخرایی در مورد سومین خبر اعلام کرد که با هماهنگی خانواده توران میرهادی و شورای کتاب کودک، نشان تقدیری به نام «توران میرهادی» هر دو سال یک‌بار به آثار برگزیده پژوهشی و نقد ادبیات کودک اهدا خواهد شد. نخستین دوره این نشان، سال آینده در مراسم سالگرد شورا برگزار می‌شود.
چهارمین خبر درباره طرح تجهیز هزار کتابخانه در سراسر کشور بود. این طرح با همکاری شورای کتاب کودک، فرهنگنامه کودکان و نوجوانان و بنیاد علمی نخبگان اجرا می‌شود. در این طرح، ۲۲ جلد از «فرهنگنامه کودکان و نوجوانان» به هزار کتابخانه عمومی و آموزشگاهی اهدا خواهد شد. گزینش کتابخانه‌ها بر عهده شورای کتاب کودک است.
او در ادامه به آینده فرهنگنامه اشاره و تأکید کرد که ویرایش بعدی این مجموعه بر انتشار الکترونیکی تمرکز دارد. میرفخرایی همچنین از تلاش‌های فراوان گروه اجرایی در پیشبرد پروژه‌های شورا یاد کرد و گفت: این فعالیت‌ها با وجود دشواری‌ها، همچنان با انگیزه و تلاش ادامه دارد.
مریم بنایی، مترجم و از اعضای شورای کتاب کودک نیز در بخش بعدی این مراسم، گزارشی از فعالیت‌های بخش بین‌الملل شورای کتاب کودک ارائه داد.
واکاوی ادبیات کودک و نوجوان در سال ۱۴۰۲
شکوه حاجی نصرالله، پژوهشگر و مدرس ادبیات کودک و نوجوان در بخش انتهایی برنامه، پیش از معرفی و اهدای جوایز به برندگان شورای کتاب کودک، توضیحاتی درخصوص کتاب‌های منتشرشده در حوزه ادبیات کودک و نوجوان ایران در سال ۱۴۰۲ و نتایج بررسی آن‌ها توسط شورای کتاب کودک ارائه داد. او در این‌باره گفت: امسال، هزار و ۱۱۹ اثر در حوزه‌های مختلف در شورای کتاب کودک بررسی شد. این گزارش نتیجه کار ۱۸ گروه بررسی کتاب، نشریات، آثار الکترونیک، دست‌نوشته‌های کودک و نوجوان و بزرگ‌سال و گروه‌های کاری در شورای کتاب کودک است که شامل ۲۶۴ کتابدار، نویسنده، تصویرگر، ویراستار، مترجم، پژوهشگر و منتقد می‌شود. لازم به یادآوری است که اعضایی که در انتشار کتاب‌ها نقش داشتند، حق اظهار نظر یا رأی درباره آن کتاب را ندارند.
او ادامه داد: در چند سال اخیر در شورای کتاب کودک تصمیم گرفته شد که تصویر و متن در کتاب‌های تصویری باهم بررسی شود. همچنین در برنامه شورای کتاب کودک هست که علاوه‌بر کتاب‌های تصویری داستانی، کتاب‌های تصویری غیرداستانی نیز تحت عنوان گروهی کار خود را آغاز کند.
حاجی نصرالله به کیفیت نامطلوب کتاب‌های کودک و نوجوان در حوزه هنر بازی و سرگرمی اشاره و بیان کرد: بیشتر کتاب‌ها خارج از فهرست قرار گرفته‌اند و در حوزه دین نیز همچنان در کتاب‌های تصویری خردسال، بیشتر کتاب‌ها کیفیت مطلوب را نداشته‌اند.
او به موضوع توجه به مخاطب و مخاطب‌شناسی اشاره کرد و توضیح داد: در برابر ادبیات کودک و نوجوان ایران، پرسش‌های بسیاری مطرح است؛ پرسش‌هایی که نگاهی به کودکان مخاطبش دارد، یعنی کودکان دهه ۸۰ و دهه ۹۰. برای پاسخ‌گویی به این پرسش‌ها، به پژوهش‌های محتوایی و میدانی نیاز داریم؛ اما کمبود نقد و نبود پژوهش باعث شده است ادبیات کودک دَرجا بزند و به‌تدریج مخاطبان خود را از دست بدهد. امسال حدود پنج درصد از آثار، برجسته بودند که نشان‌دهنده کمبود آثار جذاب و تأثیرگذار به‌ویژه برای مخاطبان نوجوان است. بیشتر کتاب‌های تصویری خردسال، هنر بازی و سرگرمی و مرجع، ترجمه هستند که ضعف ترجمه دلیل اصلی جایگاه پایین آثار در این روزهاست. بی‌توجهی ناشران به کیفیت تصاویر، زبان ترجمه، ویراستاری تخصصی و عدم کارشناسی پیش از چاپ، باعث شده است ۳۱ اثر بررسی‌شده به فهرست شورا راه نیابد. برخی از آثار با وجود کیفیت مطلوب در متن، تصویر و ترجمه به‌دلیل ضعف در حوزه‌های پیرامون متنی یعنی کتاب‌سازی، گرافیک و صفحه‌آرایی در جایگاه سه ستاره قرار گرفتند.
این پژوهشگر در ادامه بیان کرد: یکی از دلایل حجم بالای کتاب‌های تصویری ترجمه‌شده با کیفیت پایین در بازار نشر کتاب کودک، عدم رعایت حق مؤلف است. امسال در شورای کتاب کودک ۹۵۷ کتاب ترجمه بررسی شد که فقط ۱۸۵ کتاب کپی‌رایت داشتند. گفتنی است که ۶۹ درصد داستان‌های تصویری تألیف و ترجمه به فهرست شورا راه نیافتند که بیشتر به‌دلیل ضعف در ترجمه یا ماهیت سطحی و کتاب‌های زرد فاقد ارزش ادبی بود. همچنین، در حوزه داستان‌های تصویری، روند روبه‌رشدی در آثار کُمیک - چه در تألیف و چه در ترجمه - دیده شد. ما تعداد کتاب‌هایی را مشاهده کردیم که افزایش یافته‌اند که نشان‌دهنده استقبال بیشتر مخاطبان در سال‌های اخیر است. نکته دیگر این است که بسیار عجیب است بگویم از میان همه کتاب‌هایی که بررسی شدند (که تعداد آن‌ها ۷۰ کتاب بود)، فقط هفت کتاب به فهرست کودکان نوزاد (صفر تا دو سال) راه پیدا کرده‌اند. سهم کودکان صفر تا دو سال، تنها هفت کتاب بوده است.
شکوه حاجی‌نصرالله گفت: در ادبیات کودک کهن، خوشبختانه در چندسال اخیر، تولید آثار مطلوب و متنوعی را شاهد هستیم که به معیارهای آفرینش آثار در ادبیات کهن نزدیک‌تر شده‌اند. همچنین، آثار تکراری کاهش یافته و آثار نوآورانه و ابتکاری بیشتری مشاهده می‌شود. اگرچه بیشتر داستان‌های تألیفی به فهرست شورا راه یافته‌اند، این خود نشانه‌ای از رشد محسوب می‌شود. لازم به ذکر است که تعداد کتاب‌های داستان تألیفی کاهش یافته است و آثار خاص و شگفت‌انگیزی در این میان مشاهده نکرده‌ایم. علاوه‌بر این، هنوز در آثار تألیفی داستان، تعادل جنسیتی را نمی‌بینیم. البته باید اشاره کنم که نقش کنشگری دختران نسبت به گذشته در این آثار افزایش یافته است؛ درحالی‌که داستان‌های ترجمه امسال، برابری جنسی را در تمامی آثار رعایت کرده‌اند؛ نه‌تنها برابری جنسی وجود دارد، بلکه شخصیت‌های اصلی عموماً زنان و دختران هستند که برای ایجاد تشکل‌های اجتماعی، انگیزه‌بخشی، امیدآفرینی یا ارائه راه‌حل برای برون‌رفت از بن‌بست به دیگر شخصیت‌ها اقدام می‌کنند.
او افزود: همچنین در حوزه داستان ترجمه، تعداد آثاری با درون‌مایه‌های اجتماعی مانند اعتراض به سانسور، مبارزه مدنی، کار کودکان و پیامدهای جنگ خاورمیانه بر روان کودکان نسبت به سال‌های گذشته افزایش یافته است. این امر نشان‌دهنده یک شاخص مهم در دوران کنونی است که در مقایسه بین کتاب‌های داستان تألیفی و ترجمه در این گزارش بررسی شده است. در حوزه ادبیات نمایشی نیز نسبت به سال‌های قبل، رشد درخور توجهی مشاهده می‌شود. البته نباید تصور کنید که این رشد بسیار زیاد است و تنها ۶ کتاب به فهرست شورا راه یافته است؛ اما قبلاً هیچ کتابی در این زمینه وجود نداشت. همچنین، سه کتاب در جوایز برگزیده و شایسته تقدیر قرار گرفته‌اند که این نکته بسیار مهمی است و دلیل آن، انتخاب محتوای مناسب و زبان صحیح بوده است. احتمالاً استفاده از ویراستار در این پیشرفت مؤثر بوده است.
این مدرس ادبیات کودک و نوجوان بیان کرد: یک اتفاق خوب در ادبیات نمایشی شورا رخ داده است و آن این است که گروه بررسی ادبیات نمایشی، کتاب‌های نمایشنامه بزرگ‌سال را بررسی می‌کند تا آن‌ها را به نوجوانان پیشنهاد دهد. امسال، گروه رمان بزرگ‌سال نیز به نوجوانان پیشنهاداتی ارائه داده است. این گروه، حدود دو دهه است که در شورا فعالیت می‌کند و وظیفه‌اش این است که رمان‌های بزرگ‌سال را مطالعه کرده و به نوجوانان معرفی کند. برای گروه سنی ۱۵ سال به بالا، پیشنهاداتی شامل ۲۸ کتاب ارائه شده است. دست‌نوشته‌های کودکان نیز جالب توجه بود. امسال ما یک دست‌نوشته از یک کودک نابینا و یک کودک ناشنوا داشتیم و بیشتر آثار ارسالی از شهرستان‌ها بودند. از میان کتاب‌های کودکان که چاپ شده بودند، اتفاق جالب و قابل ذکری وجود داشت؛ کتابی به نام «این بگذرد» که یک اثر گروهی بود و با قلم معلم آغاز شده و توسط دانش‌آموزانش ادامه پیدا کرده بود.
او اضافه کرد: در بیشتر دست‌نوشته‌های ارسالی بزرگ‌سالان برای کودکان و نوجوانان، تسلط نگاه آموزشی و تربیتی و استفاده از زبان بزرگ‌سالانه و پیام‌های مستقیم و شعاری به چشم می‌خورد. البته در میان این کتاب‌ها، سه کتاب برای جایزه مافی (معصومه سهراب) نامزد شدند. متأسفانه در گروه آثار هنر بازی و سرگرمی، که تعداد آن‌ها بسیار کم است و ما توجه ناشران را به این کتاب‌ها جلب می‌کنیم، ۷۹ درصد آثار به‌دلیل مجموعه‌سازی کتاب‌های نامرتبط، تغییر درون‌مایه در ترجمه، دست‌کاری محتوای متنی و تصویری و عدم امانت‌داری در ترجمه از فهرست شورا خارج شده‌اند. در واقع، تحمیل اطلاعات به کودک به‌جای اینکه اجازه آزادی عمل به کودک داده شود، مانع ورود آن‌ها به فهرست شورا شده است. بنابراین مشکل اصلی آن‌ها ضعف ترجمه بوده است.
حاجی نصرالله در ادامه ارائه گزارش خود، توضیح داد: ۷۴ درصد آثار حوزه دین نیز به‌دلیل ضعف در شخصیت‌پردازی، پیرنگ نامناسب، پرگویی، نتیجه‌گیری ضعیف، بیان اغراق‌آمیز و ضعف در تصویرسازی و گرافیک از فهرست شورا خارج شده‌اند. اما خوشبختانه کیفیت آثار علوم در چند سال اخیر بهبود یافته و امسال حتی نسبت به سال‌های گذشته پیشرفت کرده است؛ اما در مجموع، از میان کتاب‌های علوم بررسی‌شده، تنها چهار کتاب تألیفی وجود داشت. آیا چهار کتاب تألیفی می‌تواند ضرورت توجه به موضوعات بومی مانند زلزله، گسترش بیابان‌ها، تغییر اقلیم، ریزگردها، آلودگی هوا و مسائل محیط زیست در سرزمین ایران را پاسخ‌گو باشد؟ در حوزه مرجع نیز تنها یک کتاب تألیفی وجود داشت که «پرندگان ایران» اثر جمشید منصوری بود و بقیه آثار، ترجمه بودند. بیشتر این آثار به فهرست شورا راه یافته‌اند؛ دلیل آن رعایت استانداردهای حداقلی مانند مقدمه، فهرست مندرجات و کتابنامه بوده است. در نهایت، ۶۶ درصد آثار دانش اجتماعی نیز به موضوع مهارت‌های زندگی اختصاص یافته‌اند؛ درحالی‌که بازار کتاب کودک از این موضوع اشباع شده است.
او در ادامه صحبت‌های خود به بخش زندگی‌نامه رسید و درباره آن گفت: در حوزه زندگی‌نامه، اتفاق بسیار خوبی رخ داده است. ۸۳ درصد آثار تألیفی به فهرست شورا راه یافته‌اند. برای نخستین‌بار، ما زندگی‌نامه‌هایی داریم که به افراد ناشناخته در ایران پرداخته و همچنین دو کتاب داریم که به شخصیت‌های ارامنه ایرانی اختصاص یافته است. آثار الکترونیکی همچنان با چالش نبود پایگاه‌های داده مناسب مواجه هستند، اما نشریات کودک و نوجوان همچنان در رخوت به سر می‌برند؛ بسیاری از آن‌ها تعطیل شده و باقی‌مانده‌ها با مشکلات جدی روبه‌رو هستند. شاید حرکت به‌سمت انتشار الکترونیکی و تنوع در موضوعات مرتبط با اقوام ایرانی، مانند عشق، حقوق اجتماعی، شهروندی و حقوق کودک موجب شود که مخاطبان نشریات به آن‌ها جذب شوند.
این پژوهشگر درباره نتایج بررسی کتاب‌های شعر نیز بیان کرد: بیشتر آثار شعر بررسی‌شده، به فهرست شورای کتاب کودک راه یافته‌اند؛ اما بسیاری از آن‌ها ویژگی‌های برجسته‌ای نداشتند. استفاده از قالب‌های ادبی نو و حتی قالب‌های فراموش‌شده به‌جای تکرار فرم‌های تکراری می‌تواند اشتیاق مخاطب را افزایش دهد. پیشنهادهای شورای کتاب کودک به پدیدآورندگان شامل شناسایی مخاطب به‌عنوان فردی آگاه، توانمند و صاحب حق، پرداختن به دغدغه‌ها و نیازهای نوجوان امروز و توجه به ادبیات کودک و نوجوان به‌عنوان هنر و تمرکز بر کیفیت محتوا و زبان است. انتخاب و ترجمه کتاب‌ها باید با دقت و با توجه به کیفیت آن‌ها انجام شود. پرداختن به موضوع‌های مهم و مغفول، مانند محیط زیست، معلولیت، تنوع فرهنگی، کودکان کار و مهم‌تر از آن، چالش‌های اجتماعی در ادبیات تألیفی و ترجمه ادبیات اقلیمی برای تقویت درک متقابل فرهنگی و صلح جهانی، از دیگر نکات حائز اهمیت است. همچنین، احترام به حقوق مؤلف و رعایت کپی‌رایت در تمام بخش‌های اثر ضروری است.
شکوه حاجی نصرالله در پایان صحبت‌های خود عنوان کرد: در نهایت، باید اشاره کنم که گروه پژوهش، موضوع همدلی در ادبیات کودک را برای مطالعه انتخاب کرده است. مهم‌ترین دستاورد این پژوهش، تهیه فهرستی از کتاب‌های مناسب برای پرورش همدلی است. ملاک‌ها برای ارزیابی کتاب‌ها در زمینه همدلی و همچنین توجه به نقش ارائه و کتاب‌سازی در تقویت همدلی نیز بررسی شده است. دوستان می‌توانند گزارش گروه‌های کاری شورای کتاب کودک را به‌طور مفصل در سایت و رسانه‌های شورا مطالعه کنند.
گفتنی است، پس از ارائه گزارشی از نتایج بررسی آثار ادبی کودک و نوجوان منتشرشده در سال ۱۴۰۲ توسط شورای کتاب کودک، کتاب‌های شایسته تقدیر و برگزیده شورا معرفی و به نویسندگان یا مترجمان آن‌ها جوایزی اهدا شد.
