یک معلم خلاق نمونه کشوری در گفت‌وگو با ایبنا مطرح کرد؛
اهداف کوچک و دست‌یافتنی برای مطالعه کودکان تنظیم کنیم
لزوم استفاده از روش‌های خلاقانه کتاب‌خوانی در مدرسه
لیلا اصلِ فلاح گفت: تشویق کودکان به کتاب‌خوانی به زمان، حوصله و تلاش دست‌اندرکاران این حوزه در مدرسه و رسانه نیاز دارد. انتخاب کتاب‌های مناسب، ایجاد محیط مطالعه آرام، ارائه پاداش، الگوشدن برای فرزندان و شرکت در برنامه‌های گروهی، ساخت محتواهای مناسب کودکان و مشارکت‌دادن کودکان در حوزه‌های متفاوت، می‌توانند به کتاب‌خوانی کودکان و نوجوانان کمک کنند.
سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): لیلا اصلِ فلاح دارای تحصیلات کارشناسی ارشد در رشته مشاوره خانواده است. او معلم خلاق نمونه کشوری با ۱۴ سال سابقه فعالیت در مدرسه، نویسنده و سردبیر برنامه‌های تلویزیونی حوزه کودک و نوجوان از جمله برنامه «مدرسه مهارت»، «مدرسه تلویزیونی ایران»، «زنگ پرتقالی» و «محنا» است.
این معلم در گفت‌وگویی که با ایبنا داشته از تجربه‌هایش سخن گفته است؛ تجربه‌هایی که بدون خوب‌دیدن، خوب‌شنیدن و توجه زیاد به دنیای کودکان و نوجوانانی که دانش‌آموزش بوده‌اند، به دست نمی‌آمد. اصل فلاح مطالعه کتاب‌های غیردرسی را در رشد و تقویت مهارت‌های شناختی و اجتماعی کودکان مفید و آن را یکی از عوامل اساسی می‌داند. این مشاور خانواده، توصیه‌هایی نیز برای پدران و مادران و مربیان داشته تا از آن در مسیر کتاب‌خوان‌کردن کودکان و نوجوانان بهره ببرند. گفت‌وگوی ما با لیلا اصل فلاح را در ادامه می‌توانید بخوانید:
- شما به عنوان یک معلم باتجربه، در طول سال‌ها با کودکان مختلفی کار کرده‌اید. به نظر شما مهم‌ترین عواملی که باعث می‌شوند یک کودک به کتاب‌خوانی علاقه‌مند شود و آن را به عادت دائمی تبدیل کند، چیست؟ آیا این عوامل در طول زمان تغییر می‌کنند؟ چگونه می‌توانیم از این عوامل برای توسعه فرهنگ کتاب‌خوانی در مدارس و خانه‌ها بهره ببریم؟
من به‌عنوان یک معلم و نویسنده در حوزه کودک و نوجوان، مطالعه را یکی از اساسی‌ترین مهارت‌هایی می‌دانم که کودکان برای موفقیت باید یاد بگیرند. مهارت خوب‌خواندن نه‌تنها از نظر تحصیلی برای دانش‌آموزان مفید است، بلکه برای موفقیت مادام‌العمر آن‌ها ضرورت دارد. مطالعه در عین لذت‌بردن می‌تواند به آموزش، رشد اجتماعی و شناختی کودک، رفاه و سلامت روان آن‌ها کمک کند.
یکی از مهم‌ترین عوامل علاقه‌مندکردن بچه‌ها به کتاب‌خوانی این است که به کودکان بیاموزیم وقتی کتاب می‌خوانند خودشان را در داستان و به‌جای شخصیت‌ها قرار دهند. این به ما امکان می‌دهد زندگی شخصیت‌های دیگر را تجربه کنیم و بتوانیم با افراد و زندگی‌های مختلف همدلی داشته باشیم. کودکان نیز از مطالعه‌کردن و هم‌ذات‌پنداری با شخصیت‌های داستانی، برای همدلی در دنیای واقعی با افراد دیگر استفاده می‌کنند. علاوه‌بر این، کودکان درک بیشتری از هیجانات و احساسات مختلف به دست خواهند آورد که می‌تواند به آن‌ها در درک احساسات خود و دیگران کمک کند.
تلفیق کتاب‌خوانی با بازی یا خلاصه‌گویی داستان برای هم‌سالان نیز می‌تواند کودکان را به این مسیر پرفایده سوق دهد. بهترین و مهم‌ترین نکته این است که کودکان را با روش‌های خلاقانه مانند ماجراجویی، نمایش و بازی، غرق در دنیای کتاب‌هایی کنیم که می‌خوانند تا با عشق و علاقه وارد فضای مطالعه شوند و با مطالعه هر کتاب، گویی لذت‌بخش‌ترین کار را انجام داده‌اند.
قطعاً وقتی کتاب‌خوانی با لذت انجام شود به‌عنوان یک عادت در برنامه روزانه لحاظ خواهد شد.
در دنیای امروز که همگی غرق در تکنولوژی و لوازم الکترونیکی هستیم، علاقه‌مندکردن کودکان و نوجوانان به کتاب و مطالعه‌کردن به‌جای بازی‌های کامپیوتری و وابستگی به گوشی‌های همراه کار بسیار سختی است. یکی از راه‌هایی که ممکن است بتوانیم از آن طریق، کودکان و نوجوانان را وارد دنیای شگفت‌انگیز کتاب‌ها کنیم، معرفی کتاب به زبان خود آن‌هاست. امروزه کودکان نسل‌های جدید فقط حرف‌هایی را می‌پذیرند که از جنس خودشان باشد؛ پر از هیجان و متفاوت از دنیای واقعی که در آن زیست می‌کنند.
شکی نیست که مطالعه کتاب‌های غیردرسی، باعث رشد کودکان و نوجوانان خواهد شد. با کتاب‌خواندن نه‌تنها دایره لغات آن‌ها تقویت می‌شود، بلکه خواندن و دیدن مدام کلمات در جایی به‌جز کتاب درسی باعث یادگیری بهتر شکل حروف و کلمات در کودکانی که تازه خواندن و نوشتن را می‌آموزند، خواهد شد. همچنین از فواید خواندن کتاب برای کودکان با صدای بلند این است که به آن‌ها کمک می‌کند موضوعات مختلف در مورد جهان و زندگی اطراف‌شان را درک کنند.
نوجوانان با خواندن کتاب‌های بیشتر به‌صورت ناخودآگاه دایره کلمات خود را افزایش می‌دهند که این کار علاوه‌بر بالابردن هوش کلامی در آن‌ها به نوجوانان کمک می‌کند که بتوانند در آینده بهتر ایده‌های خود را بیان کنند. همچنین نوجوانان با خواندن کتاب‌های مختلف می‌توانند از جنبه‌های متنوع زندگی آگاه شوند تا در آینده بتوانند راحت‌تر با مشکلات‌شان دست‌وپنجه نرم کنند.
قطعاً با نگرش و تغییراتی که در هر نسل به وجود می‌آید این عوامل دچار تغییر می‌شود؛ اما در کل، هر آن چیزی که به انسان لذت نشاط و درک درونی را القا کند، می‌تواند آن را به‌عنوان یک عادت مثبت در جهت رشد خود به همراه داشته باشد.
معلمان و مربیان در مدارس می‌توانند کتاب‌خوانی را با روش‌هایی متفاوت‌تر پیش ببرند؛ برای مثال می‌توانند از دلِ کتاب‌ها، بازی‌ها، نمایش‌ها و فعالیت‌هایی پرنشاط طراحی کنند تا هم‌زمان هم کتاب‌ها را معرفی کنند هم فرهنگ مطالعه را تقویت کنند و هم به زبان کودکان با هیجان و نشاط آن‌ها در دنیای زیبای کتاب‌ها غرق شوند و لحظه‌های ماندگار خلق کنند و این امر باعث می‌شود، کودکان به‌دلیل لذت و هیجانی که لمس کرده‌اند، هر روز کتابی جدید برای مطالعه انتخاب کنند و مهارت کتاب‌خوانی در آن‌ها تقویت خواهد شد. در خانه نیز خانواده‌ها می‌توانند از فرزندان‌شان بخواهند کتاب‌هایی را که مطالعه می‌کنند برای آن‌ها تعریف کنند، راجع‌به اتفاقات کتاب به گفت‌وگو بنشینند، شخصیت‌پردازی کنند یا گاهی بخواهند کتابی را که می‌خوانند مانند قصه یا نمایش برای آن‌ها تعریف کنند و در این مسیر با کودکان همدل و همراه شوند. این امر باعث می‌شود کودکان نه‌تنها کتاب‌خوان شوند، بلکه سواد خواندن‌شان تقویت شود و در فن بیان و گسترش دایره لغات نیز بسیار مؤثر است.
در خانه یک فضای کوچک و آرام برای مطالعه ایجاد کنید. این فضا می‌تواند شامل یک میز مطالعه راحت، صندلی مناسب و نور کافی باشد. کتاب‌ها را در دسترس کودک قرار دهید تا هر زمان که خواست، بتواند به‌راحتی به آن‌ها دسترسی داشته باشد. همچنین، محیط را از وسایل حواس‌پرتی مانند تلویزیون و بازی‌های ویدئویی دور نگه دارید. این‌ها عواملی هستند که می‌توانند توجه و تمرکز کودکان را به‌سمت کتاب‌خوانی ببرند.
- در کلاس‌هایتان، آیا فقط داستان کتاب را برای بچه‌ها می‌خوانید و به معرفی کتاب اکتفا می‌کنید یا فعالیت‌های مبتنی بر داستان نیز در کلاس انجام می‌دهید؟ واکنش بچه‌ها به این امر چیست؟
از همان ابتدای شروع آموزگاری همیشه سعی کردم یک ساعت ثابت هر روز به کتاب‌خوانی بپردازم و در این امر با روش‌های متفاوت و خلاق، دانش‌آموزان را به دنیای کتاب‌خوانی دعوت کنم. با توجه به تفاوت‌های فردی و تغییر نگرش نسل‌ها دیگر نمی‌توان صرفاً به خواندن و معرفی کتاب اکتفا کرد. در دنیایی که فضای مجازی عریان شده و کودکان خواه‌ناخواه درگیر آن هستند، دیگر کتاب‌خوانی ساده جذابیتی نخواهد داشت و معلم می‌تواند با خلاقیت در کتاب‌خوانی و شخصیت‌پردازی براساس داستان‌های کتاب و قصه‌گویی‌های خلاق بسیار تأثیرگذار باشد. قطعاً بچه‌ها از کلاسی که تعاملی باشد بیشتر لذت خواهند برد و لذت‌بردن توأم با آموختن، ما را راحت‌تر به اهداف‌مان نزدیک می‌کند و اگر بتوانیم با روش‌های خلاقانه، فرهنگ کتاب‌خوانی را در کلاس گسترش دهیم، قطعاً عادتی لذت‌بخش و مفید در کودکان نهادینه خواهد شد.
- سخت‌ترین و شیرین‌ترین بخش کار شما چیست؟
قطعاً حوزه‌هایی که در آن‌ها فعالیت می‌کنم مثل معلمی، نویسندگی و مشاوره سختی‌هایی دارد؛ اما هیچ‌کدام بدون عشق به کودکان به سرانجام و شیرینی نخواهد رسید. من قطعاً آموزگاری را یک شغل نمی‌بینم و سرتاسر عشق است. سخت‌ترین بخش زندگی و شغل معلمی این است که کودکانی را در سطح شهر ببینی که از تحصیل جا مانده‌اند و خدا را شاکرم که با کمک جمعی از همکارانم توانستیم به‌صورت افتخاری خدمتگزار این قشر از کودکان باشیم و مسیر روشنی برای آینده آن عزیزان بسازیم.
- به‌عنوان یک نویسنده و سردبیر برنامه‌های تلویزیونی، به نظر شما رسانه‌ها چگونه می‌توانند در ارتقای فرهنگ کتاب‌خوانی نقش مؤثری ایفا کنند؟ به‌طور کلی آیا به نظر شما برنامه‌های تلویزیونی می‌توانند به‌عنوان ابزاری برای ترویج کتاب‌خوانی در خانواده‌ها و مدارس عمل کنند؟
اگر از نگاه یک نویسنده و سردبیر تلویزیون خدمت‌تان عرض کنم، باید بگویم که تمام آن چیزی که ما به‌عنوان یک برنامه تلویزیونی تولید می‌کنیم از نگاهی دیگر، یک کتاب است که نویسنده‌ای دارد و نقش‌آفرینانی که آن را به نمایش، انیمیشن، سریال و… تبدیل می‌کنند و به مخاطب می‌رسانند. این همان روش خلاقی است که برای علاقه‌مندکردن به کتاب‌خوانی به آن اشاره کردیم.
اگر برنامه‌های تلویزیونی حوزه کودک و نوجوان در باشگاه مخاطبان خود با مخاطب هدف خود ارتباط بگیرند و در مسیر اهداف خود، کتاب معرفی کنند و از مخاطبان‌شان بخواهند که براساس مطالعات خود نمایش خلق کنند و پادکست‌ها و قصه‌های صوتی و … خود را ارسال کنند تا در فضایی برای هم‌سالان‌شان به اشتراک بگذارند، فعالیت بسیار مفیدی می‌شود. فعالیت‌های زیادی در این زمینه می‌توان انجام داد که قطعاً تأثیر بسزایی در مسیر ارتقای فرهنگ کتاب‌خوانی خواهند داشت. بنا به تجربه‌ام، برنامه‌های تلویزیونی می‌توانند یکی از مهم‌ترین و اثرگذارترین ابزار سمعی و بصری برای ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی در خانواده و مدارس باشند.
- ارزیابی‌تان از کمیت و کیفیت فعالیت‌های کتاب‌محور تلویزیون برای کودکان و نوجوانان چیست؟
قطعاً در این محور، رسانه ملی سعی دارد فعالیت‌های مفیدی به مخاطبان خود ارائه دهد؛ اما این امر مستلزم این است که افراد متخصص در حوزه کودک و نوجوان دعوت شوند تا بتوانند با روش‌های تخصصی، در این حوزه تأثیرگذارترین فعالیت‌ها را پیش ببرند.
- جشنواره ملی «طعم کتاب» یکی از مهم‌ترین رویدادهای اخیر در حوزه کتاب‌خوانی کودکان است که بر سه عنصر بلندخوانی، تکرار و اجرای کتاب‌خوانی تأکید دارد تا کودکان پیش‌دبستانی را به تجربه‌های ادبی غنی‌تری برساند. با توجه به سابقه شما در آموزش و تولید محتوای کودک، چه راهکارهایی را برای اجرای بهتر این سه اصل در خانه و مدرسه پیشنهاد می‌کنید؟ به‌ویژه چگونه می‌توان والدین و مربیان را ترغیب کرد تا نقش فعال‌تری در این فرآیند داشته باشند؟
اهداف کوچک و دست‌یافتنی برای مطالعه تنظیم کنیم. تشویق کودکان به کتاب‌خوانی به زمان، حوصله و تلاش دست‌اندرکاران این حوزه در مدرسه و رسانه نیاز دارد؛ اما با پیاده‌سازی راهکارهایی که خدمت‌تان عرض شد می‌توانید به‌تدریج این عادت مفید و ارزشمند را در کودکان تقویت کنید. انتخاب کتاب‌های مناسب، ایجاد محیط مطالعه آرام، ارائه پاداش، الگوشدن برای فرزندان و شرکت در برنامه‌های گروهی، ساخت محتواهای مناسب کودکان، مشارکت‌دادن کودکان در حوزه‌های متفاوت مثلاً باشگاه مخاطبان، در حوزه رسانه تولید برنامه‌هایی برای معرفی کتاب از زبان کودکان و… همگی می‌توانند به کتاب‌خوانی کودکان و نوجوانان کمک کنند. اگر از این راهکارها به‌درستی استفاده کنید، می‌توانید به افزایش علاقه فرزندان عزیزمان به مطالعه کمک کنیم و پایه‌های موفقیت آن‌ها را در آینده تحکیم بخشیم.
در حوزه بلندخوانی می‌توانیم از روش‌های سنتی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها کمک بگیریم و کتاب‌ها را به زبان قصه تعریف کنیم یا کودکان و نوجوانان، نقل‌کننده آن باشند. تکرار اگر خلاق نباشد و صرفاً یک امر برای حفظ مطالب باشد نه‌تنها فایده‌ای ندارد، بلکه خسته‌کننده می‌شود و می‌توان تکرارها را به گونه‌ای طراحی کرد که با توجه به تفاوت‌های فردی و خلاقیت‌های درونی هر شخص یک موضوع به چندین صورت بازآفرینی شود.
در جمع‌بندی نهایی‌ام به‌سراغ حضرت مولانا می‌روم و پایان سخنم همین بس که: چونک با کودک سر و کارم فتاد / هم زبان کودکان باید گشاد. هر تغییری در دنیای کودکان به هم‌زبانی و همراهی در مسیر هدف نیازمند است.
